سوزندوزی در مناطق مختلف ایران
سوزندوزی، ایجاد نقش به وسیله بخیه های رنگین بر روی پارچه با ابزار بسیار ساده و ابتدایی است. این ابزار از یک انگشتانه و سوزن خیاطی و نخهای رنگی تشکیل شده است، که هنرمند با مهارت از لابه لای الیاف پارچه، نخهای رنگین را عبور میدهد و نقوشی را که برگرفته از ذهن و فکر خویش است را بر روی پارچه میدوزد.
نگارش: نرگس شایق بروجنی
کارشناس ارشد صنایع دستی
سوزندوزی، ایجاد نقش به وسیله بخیه های رنگین بر روی پارچه با ابزار بسیار ساده و ابتدایی است. این ابزار از یک انگشتانه و سوزن خیاطی و نخهای رنگی تشکیل شده است، که هنرمند با مهارت از لابه لای الیاف پارچه، نخهای رنگین را عبور میدهد و نقوشی را که برگرفته از ذهن و فکر خویش است را بر روی پارچه میدوزد.
سوزندوزی یکی از روشهای کهن تزیین پارچه است که قدمت دیرینهای دارد. در دیوارنگارههایی که از قبور مصر باستان بهجا مانده نقوش سوزندوزی بر روی جامهی اعیان دیده میشود. در غرب ایران تکههایی از منسوجات سوزندوزی شده، که قدمت آن به شش هزار سال پیش از میلاد میرسد، یافت شده. همچنین نمونههایی از منسوجات سوزندوزی شده از کشفیات دره پازیریک[1] در روسیه به دست آمده که از نظر تاریخی همزمان با دورهی هخامنشیان در ایران است. از نقش برجستههای سنگی دورهی هخامنشی نیز این چنین برمیآید که سوزندوزی در تزیین لباس درباریان بسیار کاربرد داشته است. در مستندات تاریخی که در کتاب "سیری در صنایع دستی ایران" به گردآوردی پژوهشگر فقید ژاپنی، جی گلاک بیان شده، آمده است که اسکندر مقدونی چنان شیفتهی هنر سوزندوزی در ایران شد که نمونههایی از آن را برای سران کشورش هدیه فرستاد.
نقوش بیشتر این سوزندوزیهای باستانی تصاویر گل و گیاه، نقوش ساده حیوانی و نقوش هندسی است و در پارهای از آنها نیز نقوش کاملاً امروزی به چشم میخورد.
در مینیاتورهای به جامانده از دورهی بیزانس تأثیر مستقیم طرح و نقش سوزندوزیهای ایرانی را میتوان به خوبی در اینگونه آثار بیزانسی مشاهده کرد که البته با هجوم مغولها تأثیر نقوش چینی نیز کاملاً محسوس است.
شواهد و قراین بیانگر این نکته است که سوزندوزی از هنرهایی است که ظهور اسلام به جز تغییرات اندکی در نقوش، تأثیر ماهیتی زیادی بر روی آن نداشته و پس از اسلام همانند پیش به حیات خود ادامه داده است. در مستندات تاریخی به گلدوزیهای نفیس ایرانی در زمان صفویه و برتری آن نسبت به نمونههای مشابهاش در کشورهای اروپایی و ترکیه اشاره شده است. در قرن حاضر نیز در بسیاری از استانهای ایران زنان و دختران به تزیین پارچه و لباسهای سنتی خود با نقوش سوزندوزی اشتغال دارند.
نقوش و رنگهای بهکاررفته در سوزندوزی هر منطقه نشان از اصالتهای بومی آن منطقه دارد. به عنوان نمونه هنگامیکه به نقوش سوزندوزی روی لباس زنان ترکمن مینگریم، ارتباط مستقیم آنرا با نقوش گلیم و قالی منطقهی ترکمن صحرا درمییابیم. سوزندوزی هر منطقه در تکنیک تولید، جنس و رنگ نخ و پارچه مورد استفاده، انتخاب نقوش و کاربری پارچه تزیین شده، شیوهی خاص آن منطقه را دنبال میکند و همین ویژگیهاست که به این هنر هویت و اصالت میبخشد.
امروزه این هنر بیشتر در استانهای سیستان و بلوچستان، هرمزگان، گلستان، گیلان، کرمان، کردستان، آذربایجان شرقی و اصفهان رایج است و تولیدکنندگان آن از گذشته تا امروز اغلب زنان بودهاند.
سوزندوزی براساس شیوهی تولید بر سه نوع است:
الف) گونهای که در آن سراسر پارچه را با بخیههای نخی میپوشانند به طوری که دیگر اثری از بافت پارچه دیده نمیشود و رنگ و طرح جدیدی بر روی پارچه نقش میبندد. از این جمله میتوان به سوزندوزی بلوچ اشاره کرد.
ب) در شیوه دیگر، تمامی سطح پارچه سوزندوزی نمیشود و تنها روی بخشهای مشخصی از آن منقش میشود به دیگر کلام، پارچه به عنوان همکار در کنار سوزندوزی در نمای کلی کار نقش آفرینی میکند. بیشتر سوزندوزیهای امروزی در این دسته میگنجند.
پ) نوع پیشرفتهتر هنر سوزندوزی دستهی سوم است که در آن تار و پود پارچه درگیر سوزندوزی میشود و سوزندوزی با ایجاد شکاف یا سوراخ بر روی تار یا پود پارچه همراه میشود. از آن جمله میتوان به "سُکمه دوزی" اصفهان اشاره کرد.
جنس پارچه و نخ مورد استفاده در سوزندوزی معمولاً نخ و پارچههای ابریشمی، پشمی و پنبهای است. البته مواد مورد استفاده در هر منطقه با منطقهی دیگر متفاوت است. به عنوان مثال زنان سوزندوز در ترکمن صحرا بیشتر از نخ و پارچهی ابریشم و زنان کرمانی بیشتر از پشم استفاده میکنند.
انواع سوزندوزی بر اساس منطقه تولید با نامهای متفاوتی شناخته میشوند که از جمله آن میتوان به سوزن دوزی ترکمن، رشتی دوزی، ممقان دوزی، پته دوزی، سوزندوزی بلوچ، انواع سوزندوزی هرمزگان، سرمهدوزی، خامه دوزی، نقرهدوزی، زنبورهدوزی، نقده دوزی، بخارا دوزی، سوزن دوزی خراسان اشاره کرد. در ادامه به معرفی گونههایی از سوزندوزی که رواج بیشتری دارند پرداخته میشود.
سوزن دوزی ترکمن
سوزندوزی ترکمن که به آن "سیاه دوزی" نیز اطلاق میشود برای تزیین لباسهای مردان، زنان، کودکان و همچنین تزیین پرده و رختخواب پیچ مورد استفاده قرار میگیرد. سیاه دوزی ترکمن قدمت زیادی داشته و به گواه آثار به جا مانده به دوره سکاها باز میگردد. دوره اوج این هنر را میتوان دوران افشاریه، زندیه و به خصوص قاجاریه دانست. آثار باقی مانده از این دوران به خوبی خود گواه این مدعاست.
نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در زبان ترکی به آن "سانجیم" میگویند. پارچه مورد استفاده در سیاه دوزی، پارچههای ابریشمی و یا پشمی است و برای سوزن دوزی آن از انواع نخهای ابریشمی، پنبهای و گاهی نخهای مصنوعی اکریلیک استفاده میگردد.
نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی ترکمن، اشکال ساده شده طبیعت اطراف هنرمند میباشد. از جمله نقوش رایج در این هنر میتوان به، ساری ایچیان(عقرب زرد)، قوش قانات(بال پرنده قوش)، دورت گوز(چهار چشم)، هَوَز نقش(نقش گردو) اشاره کرد.
سوزندوزی بلوچ
در سوزندوزی بلوچ تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیههای رنگین پوشیده میشود. سوزندوزی این منطقه هم بهخاطر پرکاری و فرایند دشوار تولید و هم بهخاطر علاقه و استقبال درباریان، در دورههای گذشته، از قیمت و ارزش بالایی برخوردار بوده است.
طرحهای مورد استفاده زنان بلوچ در سوزندوزی، بخشبندی شده و به صورت هندسی است و معمولا از رنگهای شادی مثل نارنجی روشن و قرمز برای دوختن طرح اصلی و از رنگهای سبز، آبی، سفید، سیاه و قهوهای که رنگهای فرعی است، برای جزییات طرح استفاده میکنند.سوزندوزان بر حسب امکانات و سلیقه از نخهای ابریشمی، پنبهای و گاهی کاموا در کار خود استفاده میکنند.
زنان بومی سیستان و بلوچستان از محصولات سوزندوزی شده بیشتر برای تزیین پیشسینه، سرآستین، دوریقه و دمپای شلوار استفاده میکنند. همچنین نوارهایی با عرض مختلف تهیه میکنند که برای تزیین انواع محصولات مانند کیف، کفش، مانتو و قاب عکس کاربرد دارد.
سوزن دوزی هرمزگان
در استان هرمزگان نمونههای سوزندوزی متنوعی را مشاهده میکنیم که بر روی لباسهای زنانه این استان دوخته میشود. از جمله این سوزن دوزیها میتوان به زریدوزی، خوسدوزی، شکدوزی و بادلهدوزی اشاره کرد.
زریدوزی در اکثر مناطق ایران شناخته شده است. بندر عباس و میناب از مراکز مهم آن به حساب میآیند، که معمولا برای دوخت آن از نخ هایی که دارای روکش فلزی زرد یا نقرهای رنگ هستند استفاده میکنند. از این نوع دوخت برای دمپای شلوار، روسری، سجاده، دیوارکوب، و جلد قرآن نیز استفاده میکنند.
خوسدوزی یکی دیگر از انواع سوزندوزی هرمزگان است. این هنر به کمک نوارهای نقرهای باریک بر روی پارچههای حریر ریزبافت انجام میشود و بر روی پارچه ستارههایی فلزی مینشانند. از این هنر برای تزیین مقنعه، روسری و دستار زنانه استفاده میکنند. معمولا پارچههای مصرفی آن به رنگ سیاه و به ندرت به رنگهای سبز یا زرشکی است.
شکبافی به وسیله نوعی هاون چوبی با نام محلی"جوغَن" و چند قرقره چوبی مرسوم به "قالب" انجام میشود. در این هنر از چندین قرقره طلایی و نقرهای استفاده میکنند و بسته به نوع کاربرد آن پهنایی به ضخامت 5 تا 6 میلیمتر دارد.
بادلهدوزی که در بعضی از نقاط استان هرمزگان به تلیبافی یا قلیبافی نیز شهرت دارد عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری به گونه ای که یک زری بزرگ در وسط و زریهای کوچک در اطراف قرار میگیرند. از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای 15 سانتیمتر تولید میشود برای تزیین دو پای شلوارهای زنانه استفاده میشود، که مخصوص استفاده نو عروسان جنوبی است. ولی سایر زنان نیز گاهی در مراسم عروسی از آن استفاده میکنند.
رشتی دوزی یا قلابدوزی
قلاب دوزی رشت که به رشتیدوزی معروف است یکی از هنرهای اصیل شهر رشت محسوب میشود. بدین ترتیب که روی پارچههای ضخیم که معمولا رنگ آنها تیره است با ������������خ ابریشمی و وسیلهای به نام قلاب، نقوش سنتی و زیبا دوخته میشود.
در گیلان نقوش رشتی دوزی اغلب ذهنی است و اکثرا از گذشته نسل به نسل منتقل شده است. از جمله نقوشی که بیشتر رواج دارد میتو������ن به نقش کج بوتهای، ترنجی و گل و ساقه اشاره کرد. معمولا این هنر را برای تولید دیوارکوب، رومیزی وکوسن به کار میبرند.
ممقان دوزی
یکی از سوزندوزیهای سنتی منطقهی آذربایجان ممقاندوزی است. "ممقان" نام یکی از شهرهای استان اذربایجان شرقی در نزدیکی تبریز است و به علت رواج این سوزندوزی در این شهر به ممقان دوزی معروف شده است. در ممقان دوزی زمینه اصلی پارچه را به وسیله بخیههای ابریشمی رنگین با نقوش هندسی میپوشانند و بهطوریکه زمینه اصلی پارچه مشخص نیست. پارچه زیر ساخت معمولا از پارچهی مشکی بوده و از روزنامه یا کاغذ جهت لایی استفاده میکنند. گاهی از پارچه متقال نیز برای آستر استفاده مینمایند که در این صورت دوام بیشتری خواهد داشت. در گذشته مصرف ممقاندوزی برای نوعی کلاه محلی بوده ولی امروزه برای تهیه زیر لیوانی، رومیزی، روکوسنی، کمربند و کیف استفاده میشود.
پته دوزی
سلسلهدوزی یا فطهدوزی نامهای دیگر هنر پتهدوزی است. قدمت این هنر به درستی مشخص نیست، اما قدیمیترین قطعههای پتهدوزی موجود، بقچهای مربوط به "فرج الله کرمانی" با تاریخ 1280 هجری قمری و پس از آن مقبرهپوش "شاه نمتالله ولی" در ماهان که مربوط به سال 1285 هجری قمری است.
پته، سوزندوزی است که معمولا در آن اکثر قسمتهای پارچه به وسیله بخیههای رنگی پوشیده میشود. نخهای مورد استفاده در پتهدوزی معمولا از جنس پشم و رنگهای عنابی، مشکی، نارنجی، سبز، آبی، لاکی از پرکاربردترین رنگها در این نوع سوزندوزی هستند. پارچه زمینه که روی آن پته دوزی انجام میشود معمولا پارچه ضخیم پشمی است که در رنگهای سفید، مشکی، زرشکی، سبز، سرمهای و آبی تولید میشود. نقوش مورد استفاده در این هنر اکثرا نقوش گیاهی سنتی است. از پته برای تولید پرده، روکوسنی، دیوارکوب، رومیزی، پرده و علاوه برآن، امروزه برای تزیین مانتو و شال زنانه استفاده میکنند.
امروزه با توجه به روند رو به رشد زندگی شهرنشینی، استفادهی کمتر زنان از لباسهای محلی، فرایند دشوار تولید و رواج استفاده از چرخهای گلدوزی در روستاها تعداد زنان سوزندوز به شدت رو به کاهش است. ولی در کنار این عوامل مخرب، جای بسی خوشحالی است که گرایش بانوان به استفاده از پوششهای سنتی در قالب پوشاک رایج زنان شهرنشین به وفور در جامعه دیده میشود. همین امر انگیزهای در بین برخی از زنان سوزندوز برای ارائهی ایدههای نو در تولید محصولاتشان داشته است.
به عنوان نمونه سوزندوزیهایی که برای قسمت پایینی شلوارهای زنان استان هرمزگان دوخته میشود به علت پرکاری، هم زمان زیادی از تولیدکننده میگیرند و هم حجم مصرفی مواد اولیه در تولید آنها بالاست؛ در نتیجه این محصولات قیمت تمام شدهی بالایی خواهند داشت و از سوی دیگر به دلیل از رونق افتادن استفاده زنان از لباسهای محلی، این محصولات سهم ناچیزی از بازار را به خود اختصاص دادهاند.
حال با توجه به گرایش بانوان شهرنشین به پوشاک سنتی میتوان با تغییر در طرح و کاربری آنها تحولی در تولید و اقتصاد هنر سوزندوزی ایجاد نمود. به عنوان مثال میتوان با تغییر در طراحی نقوش سوزندوزی هرمزگان و خلاصه نمودن آنها به طراحی و اجرای طرحهایی برای لباسهای رایج در زنان و دختران همت گمارد. این فرایند هم کم هزینهتر است و هم پرکاربردتر.
چنانچه طراحان لباس و مُد بتوانند بر روی این طرحها سرمایهگذاری و ایده پردازی کنند چه بسا بتواند راهی باشد برای عرضه سوزندوزی ایرانی بر روی لباسهای زنانی از کشورهای دیگر که امروزه علاقه آنان به لباسهای سنتی با نقوش شرقی به وفور دیده میشود.
[1] - دره پازیریک دره‌ای کوچک در شمال کوهستان آلتایی (در جنوب سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان) است. اولین نمونه قالی در این دره یافت شده است.